Populacja Bangladeszu przekracza ponad 160 milionów ludności, którzy zamieszkują obszar równy 1/3 terytorium Polski. Kraj znajduje się na obszarze wspólnej delty Gangesu, Brahmaputry i Meghny. Teren Bangladeszu regularnie doświadcza katastrofalnych powodzi spowodowanych przez cyklony zintensyfikowane globalnym ociepleniem  oraz rozregulowany monsunem.  Dochodzi również do zasolenia gleby a nawet susz w północnych regionach kraju.

Jednak to tylko jedna część historii. Chociaż Bangladesz znany jest jako miejsce, gdzie już teraz można obserwować konsekwencje zmian klimatu, , to z tego powodu kraj ten stał się rzeczywistym ekspertem w radzeniu sobie ze środowiskowymi jak i społecznymi skutkami tych zmian. Bangladesz jest politycznym liderem na międzynarodowej arenie negocjacji klimatycznych. Ponadto, polityka wewnętrzna państwa już od dziesięciu lat uwzględnia strategię działań wobec zmiany klimatu, która jest wpisana w strategię rozwoju gospodarczego państwa. Z tego powodu Bangladesz jest pionierem w zakresie przygotowań na coraz większe klęski żywiołowe – zarówno pod względem rozwiązań adaptacyjnych, jak również w metodach budowania społecznej rezyliencji (resilience).

Żeby zrozumieć, dlaczego Bangladesz jest ekspertem w adaptacji do zmian klimatu, musimy najpierw zrozumieć, dlaczego jest tak bardzo na nie podatny. Aby to zrobić, musimy spojrzeć na nizinne obszary przybrzeżne na południu kraju, takie jak wyspa Bhola, gdzie linie brzegowe cofnęły się aż o 5 kilometrów w ciągu ostatnich 10 lat.

Palma na zdjęciu poniżej w roku 1984 stała w odległości 1 kilometra od brzegu rzeki. Teraz jej korzenie zanurzone są w wodzie, trzymając się kurczowo rozpadającego się umocnienia brzegu.

Głównym zajęciem na wyspie Bhola jest rybołówstwo. Rybacy, którzy mieszkają w społecznościach przybrzeżnych narażeni są na ogromne zagrożenia. Przebywając na morzu jak i w swoich domach, borykają się z burzami tropikalnymi, cyklonami, erozją wybrzeża i powodziami.

Społeczności rybackie stoją również przed wyzwaniami związanymi z wyczerpywaniem się zasobów ryb, co spowodowane jest zanieczyszczeniem wody oraz nadmiernym połowem. W ostatnich latach duży wpływ na ilość ryb ma też sposób zbierania narybku krewetek dla przemysłowej hodowli krewetek. Do połowu narybku używa się drobnych sieci, w które nieumyślnie wpadają młode ryby i ikra. Dochody z połowów słabną, a piractwo stało się powszechne. Rybacy muszą płacić haracz różnym gangom piratów, aby uniknąć porwania lub przetrzymywania łodzi , czy szantażu okupem.

W Dalbandze Południowej erozja brzegów rzek, cyklony i zasolenie gleby znacząco wpłynęły na rolnictwo. Na dawnych polach ryżowych praktykowana jest teraz akwakultura. W małych stawach słodkowodnych hoduje się ryby i krewetki, w ten sposób uzupełnia się zmniejszające się zasoby rybne. Akwakultura tworzy też nowe źródła utrzymania dla rybaków, którzy nie mogą  już łowić ryb komercyjnie oraz dla rolników, których ziemia stała się zbyt zasolona, aby uprawiać na niej ryż.

Erozja brzegu rzeki, Dalbanga South, Barguna, Bangladesz, (2017)

Bangladesz nie jest jednak bezczynny, lecz aktywnie próbuje dostosować się do trudnej klimatycznej przyszłości. Uważa się, że nawet 500 tysięcy ludzi straciło życie, gdy cyklon Bhola uderzył w Bangladesz w 1970 roku. 10-metrowa fala zdewastowała przybrzeżne wyspy, zmiotła wsie i zalała tereny rolne. Jednak od czasu tego kataklizmu Bangladesz poczynił znaczne postępy w kierunku minimalizowania strat i przygotowania swoich mieszkańców na klęski żywiołowe. Na dzień dzisiejszy kraj ten odniósł zdecydowany sukces w ograniczaniu ryzyka i w budowaniu rezyliencji (resilience) wśród społeczności zamieszkujących obszary podatne na cyklony, takie jak Dalbanga South.

W 2007 roku cyklon kategorii 5 nazwany „Sidr” wyrządził poważne zniszczenie wśród społeczności Dalbanga South. Wielu ludzi straciło członków rodziny oraz zwierzęta hodowlane. Wioska została zalana falą wysokości 5 metrów przy wietrze o prędkości 217 km/h. Od tego czasu społeczność uczestniczy w organizowanych przez International Centre for Climate Change And Development z Dhaki (ICCAD) programie warsztatów budowania rezyliencji (GIBIKA), które zapewniają szkolenia w zakresie gotowości na wypadek pojawienia się cyklonów.

Osoby uczestniczące w warsztatach (większości kobiety) dowiadują się o prognozowaniu cyklonów, systemie alarmowym oraz o tym, jak przygotować się i zorganizować ewakuację rodziny oraz żywego inwentarza do schronów przeciwko cyklonom. Kobiety są najbardziej narażone na śmierć podczas cyklonu, ze względu na kulturowe i społeczne role, które są im przypisywane. Nie mogą one opuścić domów i zwierząt bez pozwolenia lub towarzystwa męża czy innego męskiego członka rodziny. Poprzez tego typu warsztaty Bangladesz próbuje zmienić stygmatyzowanie kobiet, ponieważ odgrywają one kluczową rolę w ochronie rodziny podczas uderzenia cyklonów.

W schronach wyznaczone są osobne przestrzenie przeznaczone dla mężczyzn i kobiet. Ma to na celu zminimalizowanie występowania wypadków przemocy wobec kobiet w okresach wymagających dłuższego schronienia. Wiele schronów przewiduje też miejsce dla żywego inwentarza. Przeprowadzone badania pokazały, że niektórzy członkowie społeczności decydowali się nie ewakuować i ginęli w trakcie cyklonów, ponieważ obawiali się o swoje zwierzęta.

Erozja brzegów rzek i wybrzeży pochłania ziemię i domostwa oraz wpływa na zasoby dostępnej wody. W 2016 roku zintensyfikowane opady monsunowe w Barisal spowodowały gwałtowną erozję brzegów rzeki nieodwracalnie uszkadzając stacje uzdatniania wody w Palashpur. Utrata stacji zaostrzyła istniejący już kryzys wodny w Barisal. Jego przyczyną były zmniejszone opady deszczu spowodowane zmianami klimatycznymi i zwiększonym zapotrzebowaniem na wodę w mieście, wywołanym przybywającej liczbie migrantów.

Ci, którzy stracili ziemię uprawną na skutek erozji brzegów rzeki, nie mają wielu możliwości zatrudnienia. Pracują jako tragarze przy noszeniu ładunków oraz wypalają cegły w fabrykach cegieł, takich jak ta w Bainchotkach. Jest to praca mozolna i słabo płatna, która zależy od ilości załadunku lub ilości wypalonych cegieł. Za wypalenie załadunku cegieł można zarobić 0,5-1 Taki (50 groszy).

Cegły są głównym materiałem budowlanym używanym w Bangladeszu.  Formowane są z bogatej w glinę gleby lub mułu wykopywanego na lądzie lub z rzek. Gleba kupowana jest często od zubożałych rolników, co przyczynia się do zmniejszenia plonów, które już pogorszyły się z powodu zmian klimatycznych. Ponadto, wykopywanie gleby pogłębia erozję brzegów rzeki i niszczy jej ekosystem wodny, co wypływa na ilość dostępnych ryb.

Z gliny formowane są cegły, które następnie suszone są na słońcu przed wypalaniem ich w piecach węglowych. Piec ma kształt dwuściennego owalu i podzielony jest na trzy sekcje. W sezonie jedna z sekcji będzie stale wypalać cegły, a w pozostałych dwóch będzie odbywał się załadunek i wyładunek cegieł.

Cegły są następnie wypalane przez 24 godziny, po czym są sortowane na różne klasy. Pracownicy pieców w sezonie pracują do 14 godzin dziennie, w dzień i w nocy, siedem dni w tygodniu w porze suchej.

Tak bardzo wymagająca fizycznie praca, zwłaszcza przenoszenie ciężkich ładunków na głowie, często powoduje długotrwałe kontuzje. Może to prowadzić do zespolenia kręgów szyjnych u starszych tragarzy, co uniemożliwia im odwracanie głowy niezależnie od ciała. ____, tragarz, który pracował przy wyładowywaniu piasku z barki w porcie Bagahat Ghat w Barisal, wyjaśnił, że chociaż nie mógł już ruszać głową, musiał kontynuować pracę, ponieważ nie mógł zarobić na życie w inny sposób.

Ale Bangladesz jednak robi wszystko co może, aby zmniejszyć erozję brzegów rzek, wykorzystując zasoby, które ma. Opracowano szereg niedrogich metod spowolnienia erozji brzegów i wybrzeża, takich jak umacnianie brzegów rzek workami z piaskiem, czy za pomocą bloków betonowych, które mają pomóc w pochłanianiu energii fal.

Wokół terminala promu w Elisha odbywają się prace wzmacniania 10 kilometrowego odcinka wybrzeża rzeki, które mają za zadanie zmniejszyć tempo erozji lądu na północno-wschodnim krańcu wyspy Bhola. Energia fal rzeki jest rozpraszana przez warstwy betonowych bloków osadzonych na workach z piaskiem. Jak wyjaśnił kierownik budowy, wzmocnienie jest najpierw budowane płasko na ziemi w głębi lądu, stosunkowo z dala od brzegu. Rzeka będzie stopniowo podmywać przednią część konstrukcji tworząc pochylony brzeg.

Do budowania systemu obrony brzegów rzek zatrudniani są migranci z północy Bangladeszu, gdzie regularnie wykonuje się ciężkie prace rolnicze. Przenoszenie worków z piaskiem i betonowych bloków o wadze do 300 kg wymaga pracy w czteroosobowych zespołach wykorzystując bambusowe tyczki do rozłożenia ciężaru.

Bangladesz opracował innowacyjne, niedrogie rozwiązania chroniące kluczowe odcinki swojej linii brzegowej oraz brzegi rzek przed erozją. Jednak brakuje mu zasobów, aby obronić całą swoją linię brzegową przed spodziewanym wzrostem poziomu morza do 2,5 metra, jeżeli ocieplenie pozostanie na obecnej trajektorii 3 stopni Celsjusza.

Dla tych, którzy zostali przesiedleni lub którzy utracili swoje grunty rolne w wyniku erozji brzegów rzeki, podróż do ośrodków miejskich, takich jak Dhaka, jest najlepszym sposobem na poprawę swoich perspektyw ekonomicznych. Terminal promu Elisha, gdzie budowana jest konstrukcja obronna, jest głównym węzłem transportowym na wyspie Bhola. Obsługuje on transport owoców i warzyw, ryb i pasażerów pieszych w górę rzeki do Dhaki oraz innych miast.

W latach 70tych XX wieku w rezultacie spustoszeń spowodowanych przez cyklon Bhola wielu mieszkańców wyspy udała się do Dhaki i założyło społeczności w slumsach, które żyją tam do tej pory. Zarówno ci, którzy zostali wysiedleni w latach 70tych, jak i ci, którzy mieszkają na wyspie, utrzymują silną wieź społeczną, która wspiera tymczasową, cykliczną i stałą migrację do Dhaki z Bholi. Więzi biznesowe pomiędzy wyspą a stolicą również są silne, dzięki czemu Bhola jest jednym z najbogatszych ośrodków regionalnych na południu kraju.

Podróż w górę rzeki z Bholi do Dhaki trwa od 12 do 14 godzin. Pasażerowie na pokładzie zajmują miejsca na podłodze, gdzie będą spać, jeść i odpoczywać przez okres trwania podróży. Ci, którzy podróżują często wzdłuż rzeki, przynoszą ze sobą koce, żywność i zapasy, aby uniknąć kupowania czegokolwiek po zawyżonych cenach.

Terminal promów Saderghat w Dhace nad rzeką Buriganga to miejsce, do którego przybywa większość napływających migrantów. Tętniący życiem port w centrum starej części Dhaki jest również miejscem rozładunku towarów napływających z całego kraju.

Wiele osób przybywających do Dhaki zamieszka w slumsach, tak zwanych „Basti”, które są domem dla ponad 2 milionów ludzi mieszkających w miastach w całym Bangladeszu. 1.6 miliona ludzi w Dhace mieszka w Basti, takich jak Kallyanpur Basti.

Wielu migrantów, którzy wyjechali, aby uciec przed cyklonami bądź erozją, teraz mieszkają w slumsach Dhaki i narażeni są na złe warunkami sanitarne, zanieczyszczenia, powodzie, przypadkowe pożary, fale gorąca i choroby przenoszone przez komary.

Kallyanpurr Basti leży na skraju małego jeziora, które stopniowo wypełnia się nielegalnie składowanymi odpadami. Basti jest domem dla nieco ponad 8 tysięcy osób. Wczasie pory deszczowej w domach często jest nawet do pół metra wody. Stałe zanurzanie w brudnej wodzie prowadzi do rozwoju chorób skóry nóg i infekcji.

Mieszkanie w Basti nie jest ani darmowe ani nawet tanie. Cena wynajmu jednoosobowej chaty bez udogodnień w Basti jest droższa od ceny wynajmu metra kwadratowego w czteropokojowym mieszkaniu w Dhace. Jednak różnica jest taka, że na wynajem mieszkania trzeba mieć pieniądze. Ceny prądu i wody oraz koszty korzystania z toalety są dyktowane przez gangi przestępcze, które nielegalnie podłączają się do sieci miejskiej, pobierając opłaty często dziesięć razy wyższe niż opłaty za legalne połączenia.

Wielu mieszkańców Basti może jedynie znaleźć prace dorywcze. Są tragarzami, portierami, kierowcami riksz, co wystarcza im ledwo na opłacenie czynszu, jedzenia, dostępu do wody, prądu i toalet.

Ci, którzy chcą pracować jako rikszarze, a nie posiadają własnego roweru, wypożyczają rowery z garażów. Dzienny koszt wypożyczenia roweru to aż 80 Taka czyli 5 złotych dziennie.Rikszarze zarabiają do 300 Taka (13 złotych) dziennie po potrąceniu kosztów wynajmu.

Inni znajdują nieformalną pracę na bazarach jako tragarze, przy recyklingu odpadów lub przy sprzedaży produktów, które kupują w hurtowniach. Pozyskanie tego typu pracy w Dhace często odbywa się po znajomości. Społeczności Basti są silnie ze sobą powiązane.Często składają się z osób, które wyemigrowały z tej samej wsi. Społeczności te starają się wspierać nowo przybyłych, zapewniając im bezpieczną pracę, często przed ich przybyciem do Dhaki.

Populacja Dhaki rośnie. Coraz trudniej jest znaleźć miejsce do życia i pracy. Miejsca brak do tego stopnia, że aktywne linie kolejowe są przekształcane w bazary, a bocznice w Basti.

W gospodarstwach domowych migrujących rodzin dzieci często musza pomagać rodzicom w utrzymaniu rodziny. 13 letni________wyemigrował samotnie do Dhaki, aby zamieszkać ze swoim wujem, który pracuje w tartaku. Teraz on pracuje jako pomocnik w tym samym tartaku przez 12 godzin dziennie, 6 dni w tygodniu. „Konieczne zło” pracy wykonywanej przez dzieci, jak nazywają go badacze społeczni w Bangladeszu, doprowadził szkoły do planowania zajęć wokół godzin pracy swoich uczniów, tak aby mogli nadal korzystać z lekcji i uczęszczać do szkoły.

Ci, którzy przyjeżdżają do Dhaki bez żadnego wsparcia lub koneksji rodzinnych, mają przed sobą perspektywę życia na ulicy lub w parkach takich jak ten w Farmgate. Śpią w brezentowych lub polietylenowych namiotach, które są wznoszone późną nocą przy żelaznych balustradach lub sklepach, a następnie demontowane o wschodzie słońca. Nazywani „pływającą populacją Dhaki”, gromadzą się na ulicach w pobliżu portu Sadarghat i na poboczach dróg, takich jak Green Road w Raja Bazar.

Prawie połowa ludności Bangladeszu żyje w biedzie. Dodatkowo, rosnąca liczba ludzi przesiedlanych w wyniku powodzi, erozji brzegów rzek i ekonomicznych skutków zmian klimatu powoduje migrację do ośrodków miejskich, coraz bardziej obciążając niewystarczającą infrastrukturę miejską.

Szybki i nieplanowany rozwój Dhaki doprowadził do pozornie niekończących się korków na drogach stolicy, które nie są w stanie poradzić sobie z liczbą pojazdów poruszających się po ulicach. Korki są odpowiedzialne za marnowanie nawet 3.2 miliona godzin pracy dziennie i pochłaniają miliardy dolarów z gospodarki miasta rocznie. Dhaka jest najgęściej zaludnionym oraz jednym z najszybciej rozwijających się mega miastem na świecie.

Migracja ze wsi do miast napędza zapotrzebowanie na siłę roboczą w dynamicznie rozwijającym się przemyśle odzieżowym. W Bangladeszu znajduje się obecnie ponad 5 tysięcy fabryk odzieży, w których tkaniny szyte są ręcznie przez nisko opłacanych krawców i krawcowe. Praca może wydawać się znacznie mniej niebezpieczna niż większość prac fizycznych dostępnych dla imigrantów, jednak ma też swoje ciemne strony. W 2013 roku zawaliła się fabryka odzieży Rana Plaza. 1134 osoby zginęły w mniej niż 90 sekund, gdy zawalił się źle zbudowany budynek fabryki. Po wypadku wprowadzono lokalne przepisy regulujące bezpieczeństwo, ale egzekwowanie płac i warunków pracy jest trudne z powodu korupcji i braku kontroli nad prywatnymi przedsiębiorstwami

Krawcy i krawcowe pracują 12 godzin dziennie, 6 dni w tygodniu. Mają wyznaczane dzienne cele w postaci zszycia tysiąca sztuk odzieży, których nieosiągnięcie spowoduje redukcję pensji lub wydłużenie godzin pracy. Kierownicy fabryk są skłonni  do zwiększania dziennych celów bez ostrzeżenia.Wykorzystują to jako metodę zapobiegania strajkom. Krawcy pod koniec każdego dnia są psychicznie i fizycznie wyczerpani.

Około 80% przychodów z eksportu Bangladeszu pochodzi ze sprzedaży odzieży do globalnych sklepów detalicznych takich jak H&M, Primark, Walmart, Tesco i Aldi.  Aby utrzymać zainteresowanie inwestorów, ceny produkcji odzieży muszą być konkurencyjne. Minimalna płaca wynosi 8 000 Taka (358 złotych) miesięcznie dla pracowników o niskich kwalifikacjach. Przeciętne miesięczne utrzymanie w Dhace wynosi 16 000 Taka (696 złotych). Aby móc godnie żyć pracownicy są zmuszeni do pracy po godzinach.

Kolejnym miejscem zatrudnienia są liczne cegielnie Dhaki. Narażają one pracowników migrujących na większe niż klęski żywiołowe ryzyko obrażeń lub nawet śmierć. Cegielnie oferują pracę sezonową migrantom ze wsi i miast. Wielu z nich to migranci sezonowi. Pracują, aby wysłać swoje dzieci do lepszych szkół lub po to, aby uzupełnić dochody z rolnictwa poza okresem żniw.

Każda z cegielni w Dhace wyprodukuje około 1 milion cegieł miesięcznie w ciągu 6 miesięcy, zanim zostanie zamknięta na czas pory monsunowej, kiedy wiele miejsc zostanie zalanych.

Pracę można znaleźć także przy rozładunku cementu przywożonego na barkach. Tragarze rozładowują go na ciężarówki oraz do magazynów. Szybka ekspansja Dhaki doprowadziła do boomu na rynku nieruchomości i budownictwa. Popyt na cegły i cement wzrósł w miarę zmian w budownictwie z tradycyjnych niskich budynków na wysokie wieżowce. Migracja ze wsi do miast stworzyła popyt na mieszkania w stolicy, co podniosło też cenę ziemi.

Wielu tragarzy nosi prowizoryczne maski i peleryny, próbując chronić się przed pyłem cementowym, który jest wdychany i przykleja się do spoconej skóry. Pył wdychany w dużej ilości powoduje choroby skóry, oczu i płuc.

Niektóre prace, takie jak praca w stoczniach złomowych w Dhace i w Chittagong mogą mieć skutki śmiertelne. Robotnicy są narażeni na zmiażdżenie przez ciężkie płaty stal, a także na szkodliwą ekspozycję na toksyny podczas demontażu statków, takie jak pozostałości ropy naftowej lub paliwa, które mogą spowodować pożary lub wybuchy.

Statki są demontowane w Chittagong. Wiele z nich to wycofane z eksploatacji tankowce oraz statki towarowe międzynarodowych firm żeglugowych, takich jak Zodiac Maritime. Statki są cięte palnikami acetylenowymi na mniejsze części, które wpadają w błoto, gdzie są następnie demontowane. Kiedy sekcje są cięte, nie zawsze wiadomo, kiedy i gdzie spadną, co prowadzi do częstych wypadków zmiażdżenia lub okaleczenia pracowników przez pękającą stal lub spadnięcie w dużych wysokości.

Osoby pracujące w stoczniach złomowych zarabiają 340 Taka (15 złotych) dziennie, pracując na 14 godzinnych zmianach, 6 dni w tygodniu.

Dla wielu życie w Dhace jest ciężkie. Jednak zdarza się, że ci, którzy wyemigrowali do miast poprawiają standard swojego życia, wyprowadzają się ze slumsów do mieszkań, kształcą się, wracają do swoich rodzinnych miejscowości lub kupują ziemię w celu ponownego osiedlenia się w mniej podatnych na katastrofy obszarach Bangladeszu. Jednak dla wielu ludzi cykliczna migracja będzie trwała rok po roku.

Większość osób migrujących sezonowo lub tymczasowo robi to wewnątrz granic Bangladeszu. Osoby, które przekraczają międzynarodowe granice w celach zarobkowych stanowią mniejszość ze względu na koszty związane z uzyskaniem paszportu i kosztem przelotu. Spośród tych, którzy pracują za granicą, większość znajduje się w państwach Zatoki Perskiej. Pracują w budownictwie, hotelarstwie i przemyśle naftowym. Praca za granicą może i jest lepiej płatna, a pracowników stać na wysyłanie pieniądze do swoich rodzin w Bangladeszu, ale imigranci borykają się z niebezpiecznym środowiskiem pracy i złymi warunkami życia. Niektórzy są więzieni przez swoich pracodawców, którzy konfiskują ich paszporty lub odmawiają im zapłaty.

W kontekście adaptacji do zmian klimatu, dla takich krajów jak Bangladesz istnieją jasne granice przystosowalności, a także limit strat i szkód, które naród może ponieść bez stawiania czoła kryzysowi egzystencjalnemu. Nawet jeśli ocieplenie zostanie ograniczone do 1,5 ° C, Bangladesz nadal będzie walczył o przetrwanie.

Projekty takie jak ten prototyp pływającego domu, realizowane w Instytucie Mieszkalnictwa i Badań Budowlanych w Dhace Dhace jest obrazem ewidentnej odmowy Bangladeszu na bycia nieprzygotowanym na przyszłość ze zmianami klimatycznymi. Pływające domy, które są zwykle wykonane z tanich materiałów dostępnych dla rodzin o niskich dochodach to tylko jedna z technologii, która została zaadaptowana na podstawie lokalnej wiedzy mieszkańców, w celu przystosowania się do zmian klimatu. Inne technologie obejmują uprawy ryżu odpornego na zasolenie gleb, pływające ogrody i mikro nawadnianie wykorzystujące zużyte plastikowe butelki.

Gdyby przywódcy międzynarodowej społeczności wzięli pod uwagę lekcje wyniesione z Bangladeszu na temat społecznych konsekwencji zmian klimatu oraz poważniej potraktowali innowacyjne rozwiązania adaptacyjne, które Bangladesz stosuje już teraz, być może udałoby nam się uniknąć przyszłości naznaczonej przez katastrofy żywiołowe i następujące po nich cykle wymuszonej migracji.